Ο Φεμινισμός Είναι για Όλους | Κεφάλαιο 9: Γυναίκες και εργασία

Το Feminism is for Everybody της bell hooks είναι πολύ καλό εισαγωγικό εγχειρίδιο για το φεμινισμό, για τη φεμινιστική θεωρία και για το κίνημα. Απευθύνεται σε όποιον ενδιαφέρεται να μάθει για το σύγχρονο φεμινισμό, καθώς εκφράζει σε γενικές γραμμές το τρίτο κύμα και έννοιες όπως η διαθεματικότητα. Θεωρούμε πως είναι χρήσιμο να υπάρχει μεταφρασμένο στα ελληνικά και να είναι διαθέσιμο στο σάιτ μας, καθώς αναλύει με απλή, κατανοητή γλώσσα γιατί όντως ο φεμινισμός είναι για όλους. Κάθε κεφάλαιο θα αναρτάται μόλις μεταφράζεται.

9

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΙΑ

Περισσότερες από τις μισές γυναίκες στην Αμερική εργάζονται. Όταν το σύγχρονο φεμινιστικό κίνημα βρισκόταν στην αρχή του, η αγορά εργασίας αποτελούταν ήδη κατά το 1/3 από γυναίκες. Έτσι, όταν οι μεταρρυθμίστριες προέβαλλαν την εργασία ως το μέσο απελευθέρωσης των γυναικών από την αντρική εξουσία, κατέκρινα την πρόταση μέσα και από την οπτική μου ως μαύρη (οι περισσότερες γυναίκες που γνώριζα ήδη εργάζονταν). Πάνω από 10 χρόνια πριν* έγραφα στο βιβλίο μου Feminist theory: From margin to center:

«Η αντιμετώπιση της εργασίας ως το κλειδί της απελευθέρωσης των γυναικών οδήγησε πολλές λευκές φεμινίστριες ν’ αντιμετωπίζουν τις γυναίκες που ήδη εργάζονταν ως απελευθερωμένες. Μ’ αυτόν τον τρόπο ήταν σαν να λένε στις εργαζόμενες ‘το φεμινιστικό κίνημα δεν είναι για σένα’.»

Εγώ ήξερα από πρώτο χέρι ότι το να εργάζεται κάποια σε χαμηλόμισθη θέση δεν απελευθέρωσε τις φτωχές γυναίκες και τις γυναίκες της εργατικής τάξης από την αντρική εξουσία. Όταν οι μεταρρυθμίστριες από προνομιούχα ταξικά στρώματα εξίσωναν την εργασία με την απελευθέρωση, ουσιαστικά εννοούσαν τις υψηλόμισθες καριέρες. Η οπτική τους για την εργασία δεν είχε καμία σχέση με την εμπειρία της πλειονότητας των γυναικών.

Ένα από τα πιο σημαντικά σημεία της φεμινιστικής πολιτικής για την εργασία που πράγματι επηρέασε όλες τις γυναίκες, ήταν το αίτημα της ίδιας αμοιβής για ίδια εργασία.Οι γυναίκες κέρδισαν περισσότερα δικαιώματα σχετικά με τους μισθούς και τις εργασιακές θέσεις μέσα από τα αιτήματα του φεμινιστικού κινήματος αλλά οι διακρίσεις βάσει φύλου στον εργασιακό χώρο δεν έχουν ακόμη εξαλειφθεί. Στις περισσότερες αίθουσες πανεπιστημίων, φοιτητές και φοιτήτριες συνήθως εκφράζουν την άποψη ότι το φεμινιστικό κίνημα είναι σήμερα άχρηστο μιας και ήδη ‘έχουμε ισότητα’ χωρίς να γνωρίζουν πως ακόμη οι περισσότερες γυναίκες δεν αμοίβονται με ίδια αμοιβή για ίδια εργασία και πως οι γυναίκες κερδίζουν 73 σεντς για κάθε 1 δολάριο που κερδίζουν οι άντρες.

Γνωρίζουμε πλέον πως η εργασία δεν απελευθερώνει τις γυναίκες και μάλιστα υπάρχουν πολλές υψηλόμισθες, πλούσιες επαγγελματίες οι οποίες βρίσκονται σε σχέσεις όπου η αντρική κυριαρχία είναι η νόρμα. Το θετικό είναι πως όταν οι γυναίκες έχουν οικονομική ανεξαρτησία έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να φύγουν από τέτοιες σχέσεις όταν επιλέξουν την απελευθέρωση. Φεύγουν γιατί μπορούν. Υπάρχουν όμως και πολλές γυναίκες που σκέφτονται φεμινιστικά, που επιλέγουν για τις εαυτές τους την απελευθέρωση αλλά είναι οικονομικά εξαρτημένες από πατριαρχικούς άντρες, γεγονός που κάνει την έξοδό τους από τέτοιες σχέσεις ιδιαιτέρως δύσκολη ή και αδύνατη.

Πλέον οι περισσότερες γυναίκες καταλαβαίνουν αυτό που κάποιες από εμάς βλέπαμε και στην αρχή του κινήματος, ότι δηλαδή δεν μας απελευθερώνει η εργασία αλλά η οικονομική ανεξαρτησία η οποία είναι απαραίτητη προϋπόθεση στις συζητήσεις σχετικά με την απελευθέρωση. Κι όταν αυτό πια είναι δεδομένο, τότε οδηγούμαστε ένα βήμα παραπέρα, στη συζήτηση σχετικά με το ποιο είδος εργασίας είναι αυτό που στηρίζει την απελευθέρωση. Προφανώς, καλά αμοιβόμενες θέσεις με άνετα ωράρια είναι αυτές που δίνουν τη μεγαλύτερη ελευθερία στις εργαζόμενες.

Πολλές γυναίκες αισθάνονται θυμό γιατί ο φεμινισμός τους καλλιέργησε την ιδέα ότι θα έβρισκαν απελευθέρωση μέσα από την εργασία ενώ στην πραγματικότητα απλώς εργάζονται πολλές ώρες στο σπίτι και πολλές ώρες στις δουλειές τους. Βέβαια, οι ανάγκες μιας οικονομίας σε ύφεση, έσπρωχναν τις γυναίκες στην εργασία έξω από το σπίτι πολλά χρόνια πριν εισάγει την ιδέα το φεμινιστικό κίνημα. Ακόμη κι αν το σύγχρονο κίνημα δεν είχε ποτέ συμβεί, μάζες γυναικών θα είχαν μπει στην αγορά εργασίας απλώς δεν θα είχαν τα δικαιώματα που έχουμε επειδή το φεμινιστικό κίνημα απαίτησε την κατάλυση των έμφυλων διακρίσεων.

Είναι λάθος που μερικές γυναίκες κατηγορούν τον φεμινισμό επειδή θεωρούν πως το κίνημα ουσιαστικά τις ανάγκασε να εργάζονται. Η αλήθεια είναι πως ο καπιταλισμός ήταν ο πραγματικός λόγος που οι γυναίκες μπήκαν στην αγορά εργασίας. Η ύφεση της οικονομίας σήμαινε πως πολλές λευκές μεσοαστικές οικογένειες δεν θα μπορούσαν να διατηρήσουν το ταξικό τους στάτους και τον τρόπο ζωής τους, αν οι γυναίκες της οικογένειας που παλαιότερα ονειρεύονταν μόνο ζωές ως νοικοκυρές, δεν έβγαιναν στην αγορά εργασίας.

Φεμινίστριες ακαδημαϊκές έχουν καταγράψει ότι τα θετικά αποτελέσματα που έχουν βιώσει μάζες γυναικών ως αποτέλεσμα της εισόδου τους στην αγορά εργασίας, στην πραγματικότητα έχουν να κάνουν με την αύξηση της αυτοεκτίμησης και τη θετική συμμετοχή στα κοινά. Ασχέτως τάξης, οι γυναίκες που έμεναν στο σπίτι ως νοικοκυρές συνήθως βίωναν απομόνωση, μοναξιά και κατάθλιψη.

Παρ’ ό,τι οι περισσότερ@ εργαζόμεν@ αισθάνονται ανασφάλεια στη δουλειά, αισθάνονται πως ανήκουν σε κάτι μεγαλύτερο από τ@ς ίδι@ς ως μονάδες. Ενώ τα προβλήματα στο σπίτι δημιουργούν περισσότερο άγχος και είναι πιο δύσκολο να επιλυθούν, τα προβλήματα στη δουλειά τα μοιράζονται όλ@ και η προσπάθεια επίλυσής τους είναι κοινή και συλλογική. Όταν εργάζονταν κυρίως οι άντρες, οι γυναίκες μοχθούσαν να μετατρέψουν το σπίτι σε έναν χώρο άνεσης και χαλάρωσης για τους άντρες. Το σπίτι ήταν χαραλωτικό για τις γυναίκες μόνον όταν οι άντρες και τα παιδιά έλειπαν. Όταν οι γυναίκες περνούν όλον τον χρόνο στο σπίτι ικανοποιώντας τις ανάγκες των άλλων, τότε το σπίτι είναι για κείνη εργασιακό περιβάλλον, όχι χώρος χαλάρωσης, άνεσης ή ευχαρίστησης.

Η εργασία έξω από το σπίτι έχει υπάρξει ιδιαιτέρως απελευθερωτική για τις γυναίκες (έτερο- ή όμο- φυλόφιλες) που δεν βρίσκονται σε σχέση, πολλές εκ των οποίων ζουν μόνες. Οι περισσότερες γυναίκες δεν καταφέρνουν να βρουν ικανοποιητικές καριέρες και η συμμετοχή τους στην αγορά εργασίας έχει επίσης μειώσει την ποιότητα ζωής τους στο σπίτι.

Κάποιες πολύ μορφωμένες, προνομιούχες γυναίκες που παλαιότερα δεν εργάζονταν, κατάφεραν χάρη στις αλλαγές που έφερε ο φεμινισμός, να έχουν πρόσβαση σε εργασία που ικανοποιεί και δημιουργεί συνθήκες για οικονομική ανεξαρτησία, αλλά αυτό δεν ισχύει για τις μεγάλες μάζες των γυναικών. Και πάλι, στο βιβλίο Feminist theory: From margin to center έγραφα:

«Ο φεμινισμός θα γινόταν αντιληπτός ως κίνημα για όλες τις γυναίκες μόνον αν η ατζέντα σχετικά με την εργασία περιλάμβανε όχι μόνο τη βελτίωση των εργασιακών συνθηκών, αλλά και αγώνες για καλύτερους μισθούς για όλους τους τύπους εργασίας και δουλειές για τις άνεργες όλων των τάξεων. Η εμμονή του φεμινισμού με τις καριέρες και τις υψηλά αμοιβόμενες, εξειδικευμένες θέσεις έχει αποξενώσει μάζες γυναικών από τον αγώνα, αλλά επίσης έχει επιτρέψει στις φεμινίστριες ακτιβίστριες ν’ αγνοήσουν το γεγονός ότι η αύξηση των μπουρζουά γυναικών στην αγορά εργασίας δεν είναι σημάδι ότι αυξάνεται η οικονομική δύναμη όλων των γυναικών ως σύνολο. Αν έβλεπαν την οικονομική κατάσταση των φτωχών και εργαζόμενων γυναικών θα είχαν συνειδητοποιήσει το αυξανόμενο πρόβλημα της ανεργίας και της φτωχοποίησης πολλών γυναικών.»

Η φτώχεια έχει γίνει κεντρικό γυναικείο ζήτημα. Η απόπειρα της λευκής καπιταλιστικής πατριαρχίας να διαλύσει το το σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, θα στερήσει από τις φτωχές γυναίκες πρόσβαση στα πιο βασικά πράγματα: τροφή και στέγαση. Οι συντηρητικοί πολιτικοί, αγνοώντας την πραγματικότητα της ανεργίας για γυναίκες και άντρες, προτείνουν ουσιαστικά την επιστροφή στο πατριαρχικό νοικοκυριό όπου ο άντρας παρέχει τα πάντα παρ’ ό,τι δεν υπάρχουν ούτως ή άλλως θέσεις εργασίας και παρ’ ό,τι πολλοί άντρες δεν θέλουν να μπουν σ’ αυτήν τη θέση.

Δεν υπάρχει ακόμη κάποια φεμινιστική πρόταση που να δίνει στις γυναίκες μια διέξοδο -έναν καινούργιο τρόπο αντιμετώπισης της εργασίας. Μιας και το κόστος ζωής στις καπιταλιστικές μας κοινωνίες είναι τόσο υψηλό, η εργασία δεν είναι φέρνει αναγκαστικά οικονομική αυτονομία για τους εργάτες (άντρες και γυναίκες) αλλά αυτή η αυτονομία είναι απαραίτητη προκειμένου όλες οι γυναίκες ν’ αποκτήσουν αυτενέργεια και να είναι ελεύθερες να κάνουν επιλογές που θα τις απεμπλέξουν από την αντρική κυριαρχία.

Η πορεία προς την οικονομική ανεξαρτησία θα φέρει στο προσκήνιο εναλλακτικούς τρόπους ζωής που αναγκαστικά θα έρθουν σε ρήξη με τις εικόνες της αποδεκτής ζωής που προωθούν τα λευκά, καπιταλιστικά πατριαρχικά ΜΜΕ. Προκειμένου να ζούμε γεμάτες ζωές αυτοπραγμάτωσης, να κάνουμε δουλειές που προωθούν την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση ενώ πληρωνόμαστε αρκετά ώστε να ζούμε καλά, θα χρειαστούμε προγράμματα που θα μοιράζουν την εργασία. Δασκαλ@ς και άτομα σε όλες τις δουλειές παροχής υπηρεσιών θα πρέπει να πληρώνονται περισσότερο. Οι γυναίκες και οι άντρες που θέλουν να μένουν στο σπίτι και να αναλαμβάνουν τη φροντίδα σπιτιού και παιδιών, θα πρέπει να λαμβάνουν κρατικές επιδοτήσεις καθώς και να έχουν τη δυνατότητα να μπορούν να ολοκληρώσουν διάφορα επίπεδα εκπαίδευσης από το σπίτι (με την πρόοδο της τεχνολογίας κάτι τέτοιο θα ήταν απολύτως εφικτό).

Αν το κράτος ξόδευε περισσότερα για την παιδεία απ’ ό,τι ξοδεύει για πολεμικούς εξοπλισμούς, αν όλοι οι πολίτες είχαν πρόσβαση σε κρατική οικονομική στήριξη για κάποιον καιρό της ζωής τους αν το χρειάζονταν, τότε το στίγμα που έχει η οικονομική κοινωνική πρόνοια θα μειωνόταν κατακόρυφα και αν οι άντρες είχαν μεγαλύτερη πρόσβαση στην πρόνοια, θα χανόταν και το έμφυλο στίγμα.

Υπάρχει ένα ολοένα αυξανόμενο ταξικό χάσμα που διαχωρίζει τις μάζες των φτωχών γυναικών από τις προνομιούχες γυναίκες. Στην πραγματικότητα, η ταξική δύναμη που έχουν στη διάθεσή τους οι πλούσιες ελίτ γυναίκες στην κοινωνία μας, αποκτάται σε βάρος της ελευθερίας άλλων γυναικών. Βέβαια, υπάρχουν μικρές ομάδες γυναικών με ταξική δύναμη που έχουν ως στόχο να γεφυρώσουν το χάσμα αυτό μέσα από οικονομικά προγράμματα που παρέχουν βοήθεια και στήριξη σε μη προνομιούχες γυναίκες. Υπάρχουν ακόμη και πλούσιες γυναίκες (ειδικά όσες έχουν κληρονομημένο πλούτο) που παραμένουν πιστές στο όραμα της φεμινιστικής απελευθέρωσης και αναπτύσσουν στρατηγικές για συμμετοχικά οικονομικά μοντέλα -πράγμα που αποδεικνύει το ενδιαφέρον και την αλληλλεγγύη τους προς τις γυναίκες χωρίς ταξική δύναμη. Αυτήν τη στιγμή βέβαια, οι γυναίκες αυτές είναι η μειοψηφία, αλλά καθώς το έργο τους γίνεται πιο γνωστό, ο αριθμός τους θ’ αυξάνεται.

Τριάντα χρόνια πριν οι φεμινίστριες δεν μπορούσαν να προβλέψουν τις τεράστιες αλλαγές που θα συνέβαιναν στον χώρο της εργασίας. Δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι η μαζική ανεργία θα ήταν πια δεδομένη, πως ουσιαστικά οι γυναίκες τότε προετοιμάζονταν να εργαστούν σε θέσεις που πια δεν υπάρχουν. Δεν μπορούσαν να προβλέψουν την τόσο έντονη επίθεση στο κράτος κοινωνικής πρόνοιας από τους πολιτικούς ή το μέγεθος της δαιμονοποίησης των «ανύπαντρων» μητέρων. Όλες αυτές οι μη-προβλέψιμες πραγματικότητες, τονίζουν την ανάγκη φεμινιστριών στοχαστριών με όραμα, που θα μπορούν να προσεγγίσουν με νέους τρόπους τη σκέψη ανάμεσα στην εργασία και την απελευθέρωση.

Ενώ η φεμινιστική ακαδημία έχει πολλά να πει σχετικά με τον ρόλο της εργασίας στις ζωές των γυναικών σήμερα, τον τρόπο που έχει αλλάξει την αίσθηση των εαυτών τους και τον ρόλο τους μέσα στο σπίτι, δεν έχουμε διαθέσιμες πολλές έρευνες που ν’ αναλύουν τον αντίκτυπο που είχε η αύξηση των εργαζόμενων γυναικών στην αντρική κυριαρχία. Πολλοί άντρες κατηγορούν τις εργαζόμενες γυναίκες για την αύξηση της ανεργίας καθώς και για την απώλεια του ρόλου του προμηθευτή που τους έδινε ο πατριαρχικά χτισμένος ρόλος τους μέσα στην παραδοσιακή οικογένεια -ακόμη κι αν αυτός ο ρόλος ήταν ένα ψέμα. Σημαντικό κομμάτι της φεμινιστικής ατζέντας για το μέλλον θα είναι να ενημερωθούν σωστά οι άντρες για την πραγματικότητα των γυναικών στην αγορά εργασίας, ώστε να συνειδητοποιήσουν ότι οι εργαζόμενες γυναίκες δεν είναι εχθροί τους.

Οι γυναίκες βρίσκονται ενεργά στην αγορά εργασίας εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Είτε πληρωνόμαστε καλά, είτε είμαστε χαμηλόμισθες, οι περισσότερες γυναίκες δεν έχουν βιώσει την εργασία τόσο ικανοποιητική όσο υπέθεταν ουτοπίστριες φεμινίστριες του παρελθόντος. Όταν οι γυναίκες εργάζονται για να κερδίσουν λεφτά προκειμένου να καταναλώνουν περισσότερο, αντί για να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής τους, τότε η εργασία δεν οδηγεί σε οικονομική ανεξαρτησία. Περισσότερα λεφτά δεν σημαίνει περισσότερη ελευθερία όταν τα οικονομικά μας δεν χρησιμοποιούνται για να στηρίξουν τη βελτίωσή μας. Η επανεξέταση του νοήματος της εργασίας θα πρέπει να είναι σημαντικό στοιχείο του φεμινιστικού κινήματος από δω και στο εξής, ειδικά η ανάλυση των τρόπων που οι γυναίκες μπορούν να ξεφύγουν από τη φτώχια και να χρησιμοποιήσουν την εργασία στρατηγικά ώστε να βελτιώσουν τις ζωές τους -αναλύσεις που θα είναι κεντρικές στην επιτυχία του κινήματος στο μέλλον.

Στις αρχές του το σύγχρονο κίνημα δεν έθεσε ως κέντρο του αγώνα την οικονομική ανεξαρτησία των γυναικών. Όμως, η εξερεύνηση των οικονομικών προβλημάτων των γυαικών ίσως τελικά να είναι η φεμινιστική πλατφόρμα εκείνη που θα προσελκύσει περισσότερες αντιδράσεις από ευρύ φάσμα κόσμου. Ίσως να γίνει το σημείο γύρω από το οποίο θα υπάρξουν μαζικές κινητοποιήσεις -το ζήτημα που θα ενώσει όλες τις γυναίκες.

---

ΣτΜ:
1. Το βιβλίο Feminist theory: From margin to center πρωτοεκδόθηκε το 1984.

Δείτε την Εισαγωγή
Δείτε το 1ο Κεφάλαιο: Φεμινιστική πολιτική
Δείτε το 2ο Κεφάλαιο: Καλλιέργεια συνείδησης
Δείτε το 3ο Κεφάλαιο: Η γυναικεία αδελφοσύνη είναι ακόμη ισχυρή
Δείτε το 4ο Κεφάλαιο: Φεμινιστική μόρφωση για κριτική συνείδηση
Δείτε το 5ο Κεφάλαιο: Δικό μας σώμα, δικός μας εαυτός
Δείτε το 6ο Κεφάλαιο: Ομορφιά μέσα και έξω
Δείτε το 7ο Κεφάλαιο: Φεμινιστικός και ταξικός αγώνας
Δείτε το 8ο Κεφάλαιο: Παγκόσμιος φεμινισμός
Δείτε το 10ο Κεφάλαιο: Φυλή και φύλο
Δείτε το 11ο Κεφάλαιο: Βάζοντας τέλος στη βία
Δείτε το 12ο Κεφάλαιο: Φεμινιστική αρρενωπότητα