Πολιτικές ταυτοτήτων και το δικαίωμα του αυτοπροσδιορισμού

If I didn’t define myself for myself, I would be crunched into other people’s fantasies for me and eaten alive.
— Audre Lorde

Πρόσφατα μοιραστήκαμε στη σελίδα μας στο φέισμπουκ ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο της s.e. smith για τις ‘ταμπέλες’ που οικειοποιούμαστε σχετικά με την προσωπική μας ταυτότητα. Το άρθρο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και είναι διαθέσιμο εδώ.

Η συζήτηση γύρω από τις ταυτότητες είναι πολύ σημαντική κι επίκαιρη και είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα οπτική μέσα από την οποία μπορούμε να εξετάσουμε το προνόμιο και τα σημεία στα οποία τέμνονται οι διαφορετικές εκφράσεις εξουσίας και καταπίεσης που σχηματίζουν το κοινωνικό μας πλαίσιο. Οι πολιτικές ταυτοτήτων όπως ονομάζονται, δίνουν τη δυνατότητα σε πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους να επαναπροσδιορίσουν τη θέση τους μέσα στον κόσμο αλλά και την προσωπικότητά τους απέναντι στην επιβεβλημένη κανονικότητα.

Ο προσωπικός ορισμός της ταυτότητάς μας, παρέχει για την κάθε μία/έναν μας ένα σημείο από το οποίο εξετάζει καμιά/κανείς τ@ν εαυτ@ τ@, τη θέση τ@ στο πλέγμα εξουσίας, τις σχέσεις τ@, τις αλληλοεξαρτήσεις τ@, τους δεσμούς τ@ με την ίδια την κοινωνία.

Η επιμονή στη λογική της ομοιομορφίας έχει ως αποτέλεσμα τη συστημική αποσιώπηση και αορατότητα κι έχει διπλή πηγή: από τη μία το ίδιο το κοινωνικό πλαίσιο εκφράζει την ‘υπεροχή’ της κανονικότητας μέσα από τη δημιουργία του default ανθρώπου -του κανονικού, του ανθρώπου-βάση. Άνθρωπος νοείται ο λευκός, cis, ετεροφυλόφιλος άντρας. Σεξουαλικότητα νοείται η ετεροφυλοφιλία. Φυλή θεωρείται η λευκή. Και φυσικά χωρίς αναπηρία. Αυτή είναι η πραγματικότητα της κανονικότητας. Το πρόβλημα μ’ αυτήν τη λογική είναι πως δεν ανήκουμε όλ@ σ’ αυτές τις κυρίαρχες ομάδες.

Από την άλλη, υπάρχουν τμήματα προοδευτικών κινημάτων που αντιστέκονται στην ιδέα της ταυτότητας και του αυτοπροσδιορισμού, αντιμετωπίζοντας τις έννοιες αυτές ως διασπαστικές, ως εμπόδιο προς μια κοινωνία χωρίς καταπιέσεις. Το πρόβλημα μ’ αυτήν τη λογική είναι πως μέχρι να δημιουργηθεί μια τέτοια κοινωνία, η πραγματικότητα των βιωμάτων μας είναι τέτοια που οι ταυτότητες και η ανάπτυξη πολιτικών σχετικών με τις ταυτότητές μας, είναι απαραίτητη.

Όπως πολύ έξυπνα θέτει η s.e. smith στο άρθρο της, η ανάγκη για την ‘ταμπέλα’ μιας ταυτότητας είναι διπλή:

Πρώτον, όταν δεν ανήκεις στην κυρίαρχη ομάδα, η απώλεια της ταυτότητας σηματοδοτεί μια, ουσιαστικά, απώλεια του εαυτού. Εάν δεν είσαι λευκός, cis, στρέιτ άντρας χωρίς αναπηρία, είσαι αόρατ@. Η ταυτότητά σου καταπίνεται, ακυρώνεται, εξουδετερώνεται. Οι αξίες και τα βιώματα που προβάλλει και ενδυναμώνει η κυρίαρχη κουλτούρα και που νοούνται «κανονικές», «συνηθισμένες» και «παγκόσμιες» δεν σε περιλαμβάνουν αλλά, χωρίς δηλωμένη ταυτότητα, υποννοείται πως σε περιλαμβάνουν. Για παράδειγμα, εάν είσαι λεσβία, χωρίς την ταυτότητά σου ως λεσβία τα ξεχωριστά βιώματά σου που υπάρχουν επειδή είσαι λεσβία, αποσιωπούνται, εξαφανίζονται, απορροφώνται -η αξία τους εκμηδενίζεται.

Δεύτερον, η ίδια η υπεροχή της κυρίαρχης ομάδας τίθεται υπό αμφισβήτηση με την απλή χρήση ορολογίας ταυτοτήτων. Το ότι δηλαδή μπορούμε να χαρακτηρίσουμε έναν άνθρωπο ως cis, θέτει το δεδομένο πως αυτό είναι ένα κομμάτι της ταυτότητάς του ακριβώς όπως και σε έναν trans άνθρωπο. Έτσι αποφεύγουμε να χρησιμοποιούμε χαρακτηριστικές λέξεις μόνο για τις ομάδες που αντιμετωπίζονται ως περιθωριοποιημένοι Άλλοι, και φέρνουμε την ταυτότητα συνολικά σε όλ@ς.

Η έκφραση «πολιτική ταυτοτήτων» άρχισε να χρησιμοποιείται ιδιαίτερα τη δεκαετία του εβδομήντα και -όπως πολλές από τις έννοιες που αισθανόμαστε οικείες ιδεολογικά- αναπτύχθηκε πολύ στο πλαίσιο των κινημάτων των μαύρων γυναικών της Αμερικής. Χαρακτηριστικό είναι το μανιφέστο της ομάδας Combahee River Collective μαύρων λεσβιών φεμινιστριών το 1977, όπου δηλώνεται ξεκάθαρα η έντονη σημασία των σημείων τομής των καταπιέσεων και πώς αυτές δημιουργούν την ανάγκη για την ανάπτυξη μιας στοχευμένης πολιτικής αντιμετώπισής τους.

Σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχει μια οπτική για τις ταυτότητες -ειδικά μέσα σε προοδευτικά κινήματα- πως η ταυτότητα είναι ένα περιοριστικό, απομονωτικό χαρακτηριστικό. Μέσα από τα κινήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, μέσα από την ανάπτυξη θεωριών για τη βιωματική εμπειρία και τη διαθεματικότητα, ανακαλύπτουμε πώς η ταυτότητα μπορεί να είναι σημείο επαφής και όχι διαχωρισμού. Κέντρο επιβεβαίωσης του εαυτού και όχι μείωση του Άλλου. Σημείο επαφής διαφορετικών συνισταμένων χωρίς να επιβάλλονται συγκεκριμένες συμπεριφορές.

Τα εργαλεία της διαθεματικότητας μας βοηθάνε πολύ να καταλάβουμε τη σημαντικότητα των ταυτοτήτων. Για παράδειγμα, έχουν αναπτυχθεί νέοι όροι που εξηγούν με σαφήνεια τις εμπειρίες διαφορετικών τύπων γυναικών με τον μισογυνισμό. Οι ταυτότητες των γυναικών αυτών ξεφεύγουν από την κανονικότητα προσθέτοντας άλλη μια στρώση φοβικότητας απέναντί τους εκτός από το ότι είναι γυναίκες. Ένας τέτοιος όρος είναι ο τρανσμισογυνισμός, το μίσος, βία, καταπίεση και περιθωριοποίηση των τρανς γυναικών, και ο όρος misogynoir, ο μισογυνισμός σε συνδυασμό με τον ρατσισμό που υφίστανται οι μαύρες γυναίκες.

Είναι φυσικά κουραστικό και αποκαρδιωτικό το πόσες φορές προκύπτουν συζητήσεις στις οποίες ακούμε «έλα μωρέ, όλοι άνθρωποι είμαστε» και το ανεπανάληπτο «εσείς περιθωριοποιείστε γιατί θέλετε να λέτε και να δείχνετε ότι είστε *λεσβίες / τρανς / ρομά / κ.ο.κ.*» και πόσο έντονη είναι η αντίληψη πως όταν διεκδικείς την ταυτότητά σου «αυτοπεριθωριοποιείσαι». Το επιχείρημα «εγώ πιστεύω πως είμαστε όλοι ίσοι και στην τελική είμαστε όλοι άνθρωποι» μπορεί όντως να είναι κάτι που πιστεύει ο άνθρωπος που το λέει αλλά αγνοεί εντελώς το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο το λέει. Το ότι εσύ συγκεκριμένα π.χ. δεν κάνεις φυλετικές διακρίσεις, δεν σημαίνει πως το κοινωνικό πλαίσιο είναι δίκαιο και όχι ρατσιστικό. Επίσης είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς πως αυτό το επιχείρημα λέγεται τις περισσότερες φορές από προνομιούχους ανθρώπους. Ένα μικρό παράδειγμα για το επιχείρημα της φυλετικής ‘αχρωματοψίας‘:

Τι λένε:
“Οι άνθρωποι είναι απλώς άνθρωποι.” ”Δεν βλέπω χρώματα δέρματος.” ”Είμαστε όλοι άνθρωποι.”  “Το σημαντικό είναι ο χαρακτήρας, όχι το χρώμα / η φυλή τ@ άλλ@.”

Απάντηση:
Αυτή η φυλετική ‘αχρωματοψία’ αποσιωπά τις πολιτισμικές αξίες, τους κανόνες, τις προσδοκίες και τα βιώματα των μη λευκών ανθρώπων. Ακόμη κι αν ένα λευκό άτομο μπορεί ν’ αγνοήσει το χρώμα δέρματος ενός άλλου, η κοινωνία δεν το κάνει. Το να ισχυρίζεται κανείς ότι έχει φυλετική ‘αχρωματοψία’ λειτουργεί επίσης συχνά ως άμυνα εάν το άτομο φοβάται να συζητήσει φυλετικά ζητήματα -ειδικά όταν υπερισχύει η άποψη ότι κάθε συζήτηση για το φυλετικό είναι ρατσιστική. Το ν’ αντιμετωπίζουμε συνειδητά τη φυλή δεν είναι ρατσιστικό.

Η επιβεβλημένη αορατότητα και κοινωνική ποινικοποίηση των διαφορετικών ταυτοτήτων μας είναι ένας τρόπος αποσιώπησης του διαφορετικού, σκούπισμα οποιασδήποτε διαφορετικότητας κάτω από το χαλί της κυρίαρχης νόρμας. Συχνά η τεχνική που χρησιμοποιείται για τη μετάλλαξη μιας ιδιαίτερης ταυτότητας σε άνευρη νόρμα, είναι η απομάκρυνση των χαρακτηριστικών της ταυτότητας αυτής από το πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκαν και η βίαιη σχεδόν μετατροπή τους σε καταναλωτικά προϊόντα. Σε ένα σχετικό άρθρο της η Gradient Lair μιλάει για την αποδυνάμωση της μαύρης ταυτότητας προς τέρψιν του λευκού κοινού:

Στο βιβλίο της Black Looks: Race and Representation, η bell hooks περιλαμβάνει ένα κείμενο με τίτλο In Eating The Other στο οποίο αναφέρεται σ’ αυτήν την κατανάλωση μέσω της αφαίρεσης του πλαισίου, όπου οι Μαύροι άνθρωποι τίθενται κοινωνικά στη θέση του Άλλου και υπάρχουν απλώς για την κατανάλωσή τους από λευκούς:

«Η εμπορευματοποίηση του διαφορετικού ενισχύει τρόπους κατανάλωσης όπου οτιδήποτε διαφοροποιεί το Άλλο ξεριζώνεται μέσα από έναν καταναλωτικό κανιβαλισμό που όχι απλώς εκτοπίζει τον Άλλον, αλλά και αφαιρεί κάθε σημασία από την ιστορία του μέσα από μια διαδικασία αφαίρεσης / σβησίματος του πλαισίου του.«

Η ανάπτυξη των πολιτικών ταυτοτήτων είναι αυτό που κάνει δυνατή την ανάλυση των βιωμάτων μας των σχετικών με τη βία, την καταπίεση, την περιθωριοποίηση, σε ένα θεωρητικό πλαίσιο όπου αυτές και αναγνωρίζονται, και έχουν αξία, και δημιουργούνται συνθήκες και ιδέες για την αντιμετώπισή τους.

Η αποσιώπηση των ταυτοτήτων μας είναι πράξη βίας και επιθετικότητας απέναντι στα βιώματά μας, στις ζωές μας και είναι κάθετα αντίθετη με την έννοια πως «το προσωπικό είναι πολιτικό». Η κυρίαρχη κανονικότητα επιθυμεί ομοιογένεια και αφομοίωση και οι πολιτικές ταυτοτήτων είναι ενεργή αντίσταση σ’ αυτό.

Περισσότερο διάβασμα:

– Ταμπέλες ή εξαφάνιση | s.e. smith

– Identity Politics | Stanford Encyclopedia of Philosophy

– Transmisogyny | Everyday Feminism

– Identities and Freedom: Feminist Theory Between Power and Connection | Allison Weir

– Trans Erasure | No more lost

– Erasing People of Colour in European History | s.e. smith

– Colorblindness is the new racism | Lauren Rankin

– Bisexual Erasure | Wikipedia

– Q & A on queer identity policing 1, 2 | Queereka